Ποιηση κατ' αρχην
ΠΟΙΗΜΑ ΤΡΙΤΟ-ΙΟΥΛΙΟΣ 2018
Friedrich Hölderlin (1770-1843)
Στις Μοίρες
Μόνο το ένα καλοκαίρι, ω Πανίσχυρες!
Μόνον ένα φθινόπωρο ας μου στέρξετε για το
γινωμένο τραγούδι
Ώστε προθυμότερη να μου πεθάνει θα ναι
Η κορεσμένη από το γλυκό παιχνίδι καρδιά μου.
Η ψυχή που στη ζωή της δεν βρήκε το θεϊκό της δίκιο,
Δεν αναπαύεται ούτε στον Άδη·
Κι όμως κάποτε τελεσφόρησε το ιερό το ποίημα
Που λατρεύω στην ψυχή μου,
Ας έρθεις τότε, ω Σιωπή του Κόσμου των Σκιών!
Χαίρομαι τον δρόμο κι αν η λύρα μου
Δεν μ οδηγεί· μία φορά
Ζούσα όπως οι θεοί, και δεν χρειάζεται τίποτε άλλο.
Μετάφραση: Νίκος Τζαβάρας
ΣΧΟΛΙΟ
Σχόλιο: Χρυσή Γιαννουλάκη
Ο μεγάλος Γερμανός λυρικός ποιητής Johan Christian Friedrich Hölderlin υπήρξε σχιζοφρενής τα τελευταία σαράντα χρόνια της ζωής του. Θα διαβάσουμε ίσως αλλιώς το παραπάνω ποίημα εάν έχουμε υπόψη μας αυτή τη τραγική διάσταση της Μοίρας του.
Ο Hölderlin δεν μπορούσε να πλησιάσει τους άλλους ανθρώπους. Υπέφερε από τρομακτική μοναξιά. Έχοντας συναίσθηση της αδυναμίας του να πλησιάσει τα αντικείμενα που του προκαλούσαν τρόμο (όπως φαίνεται στην αλληλογραφία του), προσπαθούσε να διευθετήσει την επαφή του με αυτά, εκλαμβάνοντάς τα μόνο ως αισθητικό υλικό, διάσταση που τόνισε και ο Laplanche στο βιβλίο του Ο Hölderlin και το ζήτημα του πατέρα (Laplanche, 1961).
Το σχιζοφρενικό αίσθημα αποξένωσης του Hölderlin και η μοναξιά του πορεύθηκαν παράλληλα με την ποιητική δραστηριότητα για αρκετά χρόνια δημιουργώντας έτσι ένα καίριο ερώτημα: πώς η σχιζοφρένια, μια νόσος η οποία οδηγεί στην αποξένωση από τον εαυτό και τους άλλους, δύναται να συμπορεύεται επί μακρόν με (η/και να προπορεύεται από) τη δημιουργία ενός έργου, το οποίο αγκαλιάζουν πάρα πολλοί άνθρωποι ανακαλύπτοντας ότι μέσα σε αυτό εκφράζονται δικές του αγωνιώδεις προσπάθειες υπέρβασης της μοναξιάς τους;
Με άλλα λόγια, παρά την παλινδρόμηση του Hölderlin σε πρώιμες περιοχές του ναρκισσισμού, τη συναφή αποδιοργάνωση του Εγώ και τον απειλούμενο ψυχικό κατακερματισμό, οι ψυχικές λειτουργίες του επέτρεψαν για αρκετά χρόνια τη δημιουργία ενός πολυσήμαντου έργου μεγίστης εμβέλειας.
Δυο λόγια για την πορεία της νόσου του:
Η αρχή της ψυχικής νόσου του ποιητή συνδέεται με τη χρήση από τον ίδιο της λέξης “zerstören” στην αλληλογραφία του με τον φίλο του Neuffer, στις 10 Οκτωβρίου 1794: «Η αγωνιώδης αγρύπνια τις νύχτες διέλυε (zerstören) το κεφάλι μου και με έκανε σχεδόν ανίκανο για τη δουλειά της ημέρας». Η λέξη zerstören δηλώνει στα γερμανικά μια “πραγματική εσωτερική καταστροφή” (Laplanche, 1961, σελ.61).
Ανάμεσα σε δυο φάσεις αναταραχής της ψυχικής του υγείας, ο ποιητής επιτυγχάνει μια περίοδο σταθερότητας, τριών ετών περίπου, η οποία ανακόπτει την ψυχωτική εξέλιξη (χάρις στη σχέση του με τη μητέρα του μαθητή του, τη Susette Gontard;) από τις αρχές του 1796 έως τον Σεπτέμβριο του 1798, στην Φρανκφούρτη.
Τα δύο χρόνια τα οποία ζει στη συνέχεια ο Hölderlin, (Σεπτέμβριος 1798-Ιούνιος 1800), κοντά στον φίλο του Isaac von Sinclair, αποτελούν τη γόνιμη περίοδο του έργου του. Το καλοκαίρι του 1800 συνθέτει τους πρώτους Μεγάλους Ύμνους.
Ο χώρος του τραγουδιού του Hölderlin είναι η Αρχαία Ελλάδα όπου η καθημερινή και καθησυχαστική παρουσία των Θεών ηρεμεί τον ποιητή που έχει ανάγκη «να ζει όπως οι Θεοί» πριν βυθιστεί για πάντα στη «Σιωπή του Κόσμου των Σκιών». Όπως είδαμε και στη Γυναίκα της Ζάκυθος, όταν το αντικείμενο βιώνεται ως πανίσχυρο, αυτό καταπραΰνει και ηρεμεί, “θεραπεύει” ενώ ο Κόσμος των Σκιών καταλαμβάνει τον ψυχικό κόσμο του ποιητή σταδιακά από το 1800 έως το 1806. Τότε, η ποιητική ζωή του Hölderlin καταγράφεται ως “ο καιρός της συσκότισης” πριν οδηγηθεί οριστικά στη μονιμότητα του σκότους της ψυχικής αλλοίωσης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Laplanche, Jean (1961). Hölderlin et la question du père. Paris: Ed. PUF. Για την ελληνική γλώσσα, (1999): Μτφ. Ασέρ Α.-Κουτσουραδή Α. Επιμέλεια-Πρόλογος Αλεξανδρίδη Α. Αθήνα: Εκδόσεις Ίκαρος, Ψυχαναλυτική Σειρά, σελ.250.