Πάθος και ερμηνεία
Παρουσιάζουν: Ιωάννης Ανδριώτης, Κωνσταντίνα Κρούπη, Ανθή Σαμαρά
Συντονισμός: Κώστας Ζερβός
Στη συνεχιζόμενη μετακίνησή της η ψυχαναλυτική σκέψη, από τη στιγμή της γέννησής της ως σήμερα, συναντάται διαρκώς με τον Έρωτα. Η Άννα Ο., η Ντόρα, ο άνθρωπος με τους λύκους, ο Ράτμαν υπέφεραν, ανεπίγνωστα ή μη, από τις περιπλοκές του έρωτα, ενώ παράλληλα, η ψυχανάλυση γεννιόταν, αναπτυσσόταν, αποτύγχανε και θεμελιωνόταν στην προσπάθεια να κατανοήσει τις συγκρούσεις ανάμεσα στον έρωτα και τις δυνάμεις που αντιστέκονταν σε αυτόν, όπως εμφανίστηκαν στα δύο φροϋδικά μοντέλα, τοπογραφικό και δομικό και στη μεταφροϋδική σκέψη. Η ίδια η γενέθλια στιγμή της ψυχανάλυσης, η στιγμή της εισόδου της στη σκηνή, γίνεται ταυτόχρονα με εκείνη που ο Breuer την εγκαταλείπει, ανίκανος να κατανοήσει και να επεξεργαστεί τις θυελλώδεις συνέπειες ενός μεταβιβαστικού έρωτα. Από την άλλη, οι παθολογίες του σήμερα και ο τρόπος που ακούμε τη δυσφορία τους εμφορούνται σε τέτοιο βαθμό από την καταστροφικότητα, ώστε να αναρωτιόμαστε σκωπτικά μαζί με τον Green (1995) αν η σεξουαλικότητα έχει πλέον κάτι να κάνει με την ψυχανάλυση. Μια αντίστοιχη μετακίνηση της ψυχαναλυτικής σκέψης κάνει όλο και πιο «μεταφορικό» τον έρωτα, μετατοπίζοντάς τον σε όλο και πιο αφηρημένες μορφές. Η ιδέα του «αναλυτικού ζεύγους», της «επιστημοφιλίας», η «προσύλληψη» και «σύλληψη» των σκέψεων, οι «συνδέσεις» και οι επιθέσεις σε αυτές, οι «δεσμοί γνώσης» και το «μωρό» που γεννιέται από τη συνάντηση αναλυτή-αναλυόμενου, η σχέση «περιέχοντος -περιεχομένου» και το σύμβολο αρσενικού-θηλυκού με το οποίο ο Bion την αναπαριστά, μοιάζουν διαρκώς να υπαινίσσονται και, παράλληλα, να καθιστούν αφηρημένη μια σχέση ερωτική, με ζωτικό το ερώτημα αν κάτι χάνεται σε αυτή τη διαρκή μετατόπιση, που είναι της τάξεως του πάθους. Η ίδια η ψυχανάλυση χαρακτηρίζεται καταστατικά από αυτή την αμφίδρομη κίνηση, να προσεγγίζει και να απομακρύνεται από το μη αναπαραστάσιμο, αλλά και αυτό που είναι κοντά στο λιβιδινικό σώμα και είναι της τάξης της αναπαράστασης πράγματος, στην προσπάθεια της να το συνδέσει με λέξεις.
Τι διαχωρίζει την αναλυτική σχέση από τις άλλες σχέσεις αγάπης; Η αγάπη για τον αναλυόμενο και η αίσθηση ένωσης μαζί του εξισώνονται από τον Racker (1958) με τη θετική αντιμεταβίβαση στην ευρεία της έννοια. Οι ποιότητες και η ένταση της αντιμεταβίβασης είναι από τα κύρια αισθητήρια του αναλυτή για τα πεπρωμένα της αγάπης στη σχέση του με τον αναλυόμενο. Στο αναλυτικό πλαίσιο η επιθυμία δεν είναι ασύμμετρη, μας λέει ο Modell (1991), είναι όμως η επικοινωνία της επιθυμίας. Ο Friedman (1992) παρατηρεί πως η στιγμή της ερμηνείας της μεταβίβασης είναι μια στιγμή συνάντησης αντικειμενικότητας και πάθους, όπου ο ασθενής αντιδρά με πάθος (επιθυμία και απαγόρευση) και ο αναλυτής παραμένει αντικειμενικός. Ο λόγος του αναλυτή, εμποτισμένος από την αγάπη του για τον αναλυόμενο, αποκτά νόημα και σημασία για τον αναλυόμενο όταν συνδεθεί με τη συναισθηματική του εμπειρία, τη βιωμένη αλήθεια του (Laufer, 1994). Είναι όμως πάντα ο λόγος αρκετός; Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες μοιάζει κανένας λόγος του αναλυτή να μην μπορεί να προσφέρει νόημα. Ο Winnicott (1963) υποστήριζε πως μια καλή ερμηνεία την κατάλληλη στιγμή αποτελεί ένα «είδος φυσικής επαφής». Μια τέτοια ερμηνεία ως «μεταφορική πραγματοποίηση μιας φυσικής επαφής», οδηγεί στη συνάντηση αναλυτή αναλυόμενου ακόμα και στις πιο δύσκολες των περιπτώσεων.
Η αναλυτική κατάσταση αναφέρεται στη συμφωνημένη αναζήτηση της αλήθειας. Η πρώτη και, ίσως, η δυνατότερη επαφή του αναλυτή με τις εκδηλώσεις του έρωτα μέσα στην αναλυτική σχέση συνδέεται με την άρση της απώθησης. Κάτι που ήταν φυλακισμένο απελευθερώνεται, μας λέει ο Green (2005). Η ψυχαναλυτική τεχνική περιλαμβάνει την ταυτόχρονη διήθηση της σκέψης του αναλυτή μέσα από την αισθητική, τη δυναμική και την ενστικτική διάσταση της ψυχικής του λειτουργίας την ώρα που, ακούγοντας τους συνειρμούς του ασθενούς, προσπαθεί να διαμορφώσει την ερμηνευτική του πρόταση. Ο Arlow (1979) υποστηρίζει ότι «υπάρχει κάτι παθιασμένα αισθητικό και δημιουργικό σε αυτόν τον τρόπο λειτουργίας». Είναι η αναζήτηση πάνω στο πώς το αυθόρμητο και το συγκεκριμένο απαρτιώνονται, μέσα από μια αλυσίδα γεγονότων: αρχικά της ταύτισης με τον αναλυόμενο, μετά του ελεύθερου συνειρμού του αναλυτή ως το πρώτο στοιχείο εσωτερικής αντίληψης των ασυνείδητων διεργασιών του ασθενούς, στη συνέχεια του ελεύθερου συνειρμού ως μορφής εσωτερικής επικοινωνίας του αναλυτή και τέλος της ενστικτικής συναρμογής όλων των στοιχείων που έχουν έρθει δια της συνειδητής κι ασυνείδητης οδού στη διάθεση του αναλυτή. Σύμφωνα με τη δομική θεωρία, η ερμηνευτική τεχνική είναι σωστή, όταν παρακολουθεί τη δυναμική παραγωγή συγκρουσιακών στοιχείων μεταξύ id – ego – superego. Μια σύγκρουση που έχει προκαλέσει ψυχικό πόνο θα φέρει έναν άνθρωπο στη θεραπεία κι εκεί θα συναντήσει τον αναλυτή με τη θεραπευτική του μέθοδο και με την προσωπικότητά του. Τα δυναμικά της σχέσης που εγκαθίσταται μεταξύ των δύο αναδεικνύουν α) την ανάγκη του αναλυόμενου ανθρώπου να αφηγηθεί την ιστορία του, προκειμένου να βρει και να θεραπεύσει τα σημεία που πονάνε και β) τη δέσμευση του αναλυτή ότι θα χρησιμοποιήσει τις γνώσεις και την τεχνική του για να «μεταφράσει» το ασυνείδητο περιεχόμενο σε συνδέσεις με το Εγώ που λειτουργεί ως αντικείμενο κι ως παρατηρητής-ιππέας. Ο Freud γράφει στον Jung το 1906 ότι «η θεραπεία είναι αποτέλεσμα αγάπης», μιλώντας για τη μεταβίβαση κι ότι η αγάπη του αναλυτή για τον αναλυόμενο δεν αφορά ούτε σε πράξεις ούτε σε λιβιδινικές αποκρίσεις, αλλά στον τρόπο με τον οποίο ταυτίζεται με τον αναλυόμενό του. Η ταύτιση αυτή, την οποία ο Sandler (1993) ονομάζει «συνεχή πρωταρχική ταύτιση», αναφέρεται στο ψυχαναλυτικό παράδοξο ο αναλυτής να αγαπά τον ασθενή ακριβώς μέσω της αποστασιοποίησής του (Green-Kristeva, 2005).
Στις θεραπείες παιδιών και εφήβων, από την δυομισάχρονη Piggle στην οποία ο Winnicott (1977) έλεγε: «είμαι εγώ, το μωρό Winnicott, που ήρθα από το μέσα της Piggle και με γέννησε, πολύ λαίμαργο, πολύ πεινασμένο, την αγαπάει πολύ, τρώει τα πόδια και τα χέρια της Piggle», μέχρι σύγχρονους αναλυτές όπως ο Ferro (2022), η Αlvarez (2012) ή η Molinari (2017) συναντάμε διαυγέστερα μορφές ψυχαναλυτικού πάθους, ενώ στις αναλύσεις ενηλίκων, το ερωτικό – στις αρχαϊκές αλλά και στις πιο «ώριμες», εκφάνσεις του – είτε διακρίνεται δυσκολότερα, είτε ερμηνεύεται ως καταστροφικότητα.
Προκύπτουν, λοιπόν, αναγκαστικά τα παρακάτω ερωτήματα: πώς διασφαλίζεται η ύπαρξη ενός δημιουργικού πάθους στην αναλυτική συνάντηση, τη στιγμή που αυτό μπορεί να σημαίνει διαφορετικά πράγματα για τον αναλυόμενο και τον αναλυτή; Ακόμη, πώς γίνεται ο λόγος, και πιο συγκεκριμένα η ερμηνεία, εκείνο που μπορεί και καθιστά το πάθος δημιουργικό, πλημμυρίζοντας από ζωή την αναλυτική συνάντηση, την ίδια στιγμή που θα μπορούσε να μεταμορφωθεί σε άδειο κέλυφος που αφυδατώνει την αναλυτική διαδικασία;
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Alvarez, A. (2012) The thinking heart. Three levels of psychoanalytic therapy with disturbed children. London: Routledge.
Arlow, J. A. (1979) The Genesis of Interpretation. J. Amer. Psychoanal. Assn., Suppl., 27: 193-206.
________ (1987) The Dynamics of Interpretation. Psychoanal. Q., LVI : 68-87.
Baranger, M. (1993) The Mind of the Analyst: From Listening to Interpretation. Int. J. Psycho-Anal., 74: 15-24.
Bolognini, S. (1994) Transference: Erotised, Erotic, Loving, Affectionate. Int. J. Psycho-Anal., 75: 73-86.
Civitarese, G. & Ferro, A. (2022) Playing and vitality in psychoanalysis. London: Routledge.
Ferenzci, S. (1988) Confusion of Tongues Between Adults and the Child – The Language of Tenderness and of Passion. Contemporary Psychoanalysis, 24:196-206
Freud. S. (1923) The Ego and the Id. S.E., 19: 1-66.
Friedman, L. (1992) How and Why Do Patients Become More Objective? Sterba Compared with Strachey. Int. J. Psychoanal., 61:1-17.
Gabbard, G. (1996) The Analyst’s Contribution to the Erotic Transference. Contemp. Psychoanal., (32): 249-272.
Green, A. (1995) Has sexuality anything to do with Psychoanalysis? Int J Psycho-Anal.,76:871-883.
Green, A. (2000) The Chains of Eros – The Sexual in Psychoanalysis. Routledge, London.
Green, A. & Kohon, G. (2005) Love and its Vicissitudes. Routledge, London & New York
Heimann, P. (1956) Dynamics of Transference Interpretations. Int. J. Psychoanal., 37:303-310.
Θανόπουλος, Σ. (2012) Ο χώρος της ερμηνείας. Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα.
Ιωαννίδης, Χρ. (2009) Απατηλές σχέσεις. Οιδίπους, 2: 392-410.
Kernberg, O. (1997) The Nature of Interpretation : Intersubjectivity and the Third Position. Am. J. Psychoanal., (57)(4): 297-312.
Klauber, J. (1976) Some Little Described Elements of the Psychoanalytic Relationship and Their Therapeutic Implications. Int. Rev. of Psychoanal., 3:283-290.
Κονδύλη, Κ. (2009) Ψυχαναλυτική ερμηνεία: Από τον αναλυτή-καθρέφτη στη διϋποκειμενικότητα και από την ιστορική αλήθεια στην αφήγηση. Οιδίπους, 2: 342-379.
Kris, E. (1951) Ego Psychology and Interpretation in Psychoanalytic Therapy. Psychoanal. Q., 20: 15-30.
LaFarge, L. (2000) Interpretation and Containment. Int. J. Psycho-Anal., 81(1):67-84.
Laufer, M.E. (1994) Formulation of Interpretation—From Truth to Experience. Int. J. Psycho-Anal., 75:1093-1105.
Loewenstein, R.M. (1951) The Problem of Interpretation. Psychoanal Q., 20:1-14.
__________ (1957) Some Thoughts on Interpretation in the Theory and Practice of Psychoanalysis. Psychoanal. St. Child, 12:127-150.
Modell A. (1991) The Therapeutic Relationship as a Paradoxical Experience. Psychoanalytic Dialogues, 1: 13-28.
Molinari, E.(2017) Field Theory in Child and Adolescent Psychoanalysis, London Routledge
Racker, H. (1958) Counterresistance and Interpretation. J. Amer. Psychoanal. Assn., 6:215-221.
________ (1958). Psychoanalytic Technique and the Analyst’s Unconscious Masochism. Psychoanal. Q. (27): 555-562.
Ricoeur, P. (1988) Περί ερμηνείας. Εκδόσεις Έρασμος, Αθήνα
Sandler, J. Sandler, A. (1984) The Past Unconscious, the Present Unconscious, and Interpretation of the Transference. Psychoanal. Inq., 4(3):367-399.
Sandler, J. (1993) On Communication from Patient to Analyst: Not Everything is Projective Identification. Int. J. Psychoanal., (74): 1097-1107.
Winnicott, D.W. (1949) Hate in the Countertransference. Int.J. Psychoanal., 30:69-74.
__________ (1963) Μελέτη ορισμένων αντιθέτων με παράμετρο την επικοινωνία και την μη-επικοινωνία στο Διαδικασίες ωρίμανσης και Διευκολυντικό περιβάλλον. Εκδόσεις Επέκεινα, 2013
__________ (1977) The Piggle. An account of the psychoanalytic treatment of a little girl. Penguin Books.