Επικαιροτητα
Σε αυτή την ενότητα προτείνονται θέματα της ελληνικής και διεθνούς επικαιρότητας που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την ψυχαναλυτική σκέψη,
καθώς και θέματα σύγχρονων προβληματισμών συναφών κλάδων γύρω από τα ζητήματα της ψυχικής υγείας και λειτουργίας.
Θέματα Επικαιρότητας
Lorena Preta - Γεωγραφίες της Ψυχανάλυσης - Συνέντευξη στο Δημήτρη Μαλιδέλη
Συνέντευξη της Lorena Preta στον Δημήτρη Μαλιδέλη
Η Lorena Preta είναι μέλος της Società Psicoanalitica Italiana (SPI) και της IPA, έγραψε και διηύθυνε ,για πολλά χρόνια, πολλές σειρές και επιστημονικά προγράμματα για την RAI-TV και υπήρξε διευθύντρια του περιοδικού “Psiche” από το 2001 έως το 2009.Συντονίζει, στα πλαίσια της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης, μια ομάδα εργασίας με θέμα ‘ Γεωγραφίες της Ψυχανάλυσης’. Συγγραφέας και επιμελήτρια μεγάλου αριθμού άρθρων και βιβλίων με ιδιαίτερα γνωστό το «La brutalità delle cose. Trasformazioni psichiche della realtà» (Η ασχήμια των πραγμάτων. Ψυχικοί μετασχηματισμοί της πραγματικότητας» από τις εκδόσεις Mimesis 2015).
Η συνέντευξη της Lorena Preta για την ιστοσελίδα της ελληνικής εταιρείας δόθηκε στο πλαίσιο του συνεδρίου «Still Life. Ai confini tra vivere e morire», το οποίο διεξήχθη στην Ρώμη, στα γραφεία της SPI, στις 26-27 Νοεμβρίου.
Δημήτρης Μαλιδέλης Κλινικός Ψυχολόγος - Ψυχαναλυτής ΕΨΕ & IPA
Δ.Μ. Αγαπητή Lorena πριν από όλα σ’ ευχαριστώ για την πρόσκληση αλλά και γιατί κατάφερες να βρεις λίγο χρόνο για να συζητήσουμε στα «όρια» αλλά και με αφορμή το συνέδριο «Still life. Ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο». Πριν μιλήσουμε για το συνέδριο θα ήταν ενδιαφέρον εάν μας παρουσίαζες τι είναι η ερευνητική ομάδα της SPI - IPA Geografie della psicoanalisi. (Γεωγραφίες της Ψυχανάλυσης). Θα πρέπει να εργάστηκες εσύ αλλά και άλλοι συνάδελφοι ώστε να δημιουργηθεί και να προχωρήσει αυτή η ομάδα.
L.P. Εγώ σ’ευχαριστώ για την συμμετοχή σου στο συνέδριο που παρακολούθησες με ιδιαίτερο ενδιαφέρον
Η ομάδα «Γεωγραφίες της ψυχανάλυσης» γεννιέται από ένα τεύχος του περιοδικού Psiche (1/2008) το περιοδικό της SPI σχετικό με την κουλτούρα το οποίο διεύθυνα από το 2001 έως το 2009. Για πρώτη φορά στο τεύχος εκείνο παρουσιαζόταν το ζήτημα της σχέσης της ψυχανάλυσης με τις άλλες κουλτούρες του κόσμου και την επίπτωση που αυτή η σχέση θα είχε πάνω στην ίδια την ψυχαναλυτική θεωρία. Τι απομένει από τις φροϋδικές θεωρήσεις όταν έρχονται σε αντιπαράθεση με νοοτροπίες και οργανώσεις τόσο διαφορετικές από εκείνες στις οποίες η ψυχανάλυση γεννήθηκε; Έλεγα στο σημείωμα της σύνταξης (editorial) εκείνου του τεύχους:
Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο που μας περικλείει το ζητούμενο δεν είναι βέβαια η μετάδοση επιστήμης ή τεχνικής, αλλά μάλλον το να αναρωτηθούμε ξανά και βαθύτερα σχετικά με την πιθανή οικουμενικότητα των υποθέσεων που χρησιμοποιούμε για να σκεφτόμαστε, να οργανώνουμε και να εξηγούμαι την πραγματικότητα μας.
Είναι επίσης ζητούμενο το πως θα βάλει κανείς τον εαυτό του σε μια θέση να συλλάβει της αλλαγές και τους υβριδισμούς που δημιουργούν οι επαφές μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και νοοτροπιών…Κι όμως, είναι φυσικό να αναρωτιόμαστε εάν αυτές οι εισαγωγές ή «μεταμοσχεύσεις» διαφορετικών πολιτισμών μπορούν να ξεφύγουν από ένα αποικιακό αποτύπωμα. Από την άλλη, η αποικιακή κυριαρχία, παρά το γεγονός ότι μπορεί να τοποθετηθεί ιστορικά, εξακολουθεί να σημαδεύει τις αντιξοότητες πολλών πολιτισμών και κοινωνιών.
Σε αυτά και άλλα θέματα, όχι μόνο θεωρητικά, που αφορούν την ψυχαναλυτική θεωρία αλλά και το κοινωνικό, με την πάροδο του χρόνου η ομάδα επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει ψυχαναλυτές της Ιταλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και σε ορισμένα μέλη της IPA από διαφορετικές χώρες όπως Αγγλία, Αυστραλία, Ινδία, Αργεντινή και επίσης στο Ιράν και το Μαρόκο.
Υπάρχουν επίσης μελετητές που προέρχονται από άλλους κλάδους οι οποίοι συμμετέχουν στην ομάδα σε συνέδρια και σε συναντήσεις και συζητούν από την δική τους σκοπιά θέματα κοινού ενδιαφέροντος όπως η μετάδοση πολιτισμών σε διαφορετικά πλαίσια ή μεταναστευτικά φαινόμενα.
Έχουμε πραγματοποιήσει πολλά συνέδρια με αυτόν τον διεθνή χαρακτήρα, το πρώτο διεξήχθη στην Παβία το 2012, αργότερα στην Τεχεράνη, το 2014, στην Βιέννη στο Freud Institute to 2016, στην Φλωρεντία το 2017, στο Νέο Δελχί το 2018, στην Ρώμη δυο φορές, μια το 2015, και αυτό το πρόσφατο Still Life το 2022.
Προέκυψαν από αυτά ορισμένα βιβλία στα Ιταλικά και στα Αγγλικά που συγκεντρώνουν τις ομιλίες: Geografhies of Psycoanalysis. Encounters between cultures in Teheran (Mimesis International 2015),Cartografhies of Unconscius/A new Atlas for psycoanalysis - Xαρτογραφίες του ασυνειδήτου/ Ένας νέος Οδηγός για την ψυχανάλυση (Mimesis 2016), Dislacated Subject - Αποπροσανατολισμοί, Νέες μορφές ψυχικής και κοινωνικής δυσφορίας (Mimesis 2018)
Δ.Μ. Πολλές νέες κουλτούρες έρχονται σε επαφή με την ψυχανάλυση και για πολλά χρόνια η ψυχανάλυση υπήρξε μια δραστηριότητα που αναφερόταν στην Δυτική κουλτούρα.
L.P. Ακόμη και τώρα λέμε ότι το κυρίαρχο παράδειγμα είναι εκείνο της ψυχανάλυσης που γεννήθηκε όχι μόνο στην Δύση όπως γνωρίζουμε, αλλά και σε μια περίοδο αλλαγής και κρίσης. Κι όμως μπορούμε να δούμε πως ακόμα συνεχίζεται η διάδοσή της στον υπόλοιπο κόσμο ,και αν μη τι άλλο παρατηρούμε ότι το αίτημα για ψυχανάλυση αντιστοιχεί σε κάθε χώρα σε διαφορετικές ανάγκες. Για παράδειγμα στον Δυτικό κόσμο όπου γινόμαστε μάρτυρες μιας αίσθησης κατακερματισμού του υποκειμένου, από την ψυχανάλυση απαιτείται μια λειτουργία απαρτίωσης και εμπερίεξης και επίσης σύνδεσης με την κοινωνική ομάδα της οποίας η αναφορά έχει χαθεί. Αρκεί να σκεφθούμε τις αλλαγές στις οικογένειες. Αντίθετα στον ανατολικό κόσμο, από την ψυχανάλυση είναι ζητούμενο η συνεισφορά της στο να βρεθούν μορφές απελευθέρωσης από τον οικογενειακό και κοινωνικό έλεγχο σε μια προοπτική ανάπτυξης του υποκειμένου και της αυτονομίας.
Προς το παρόν όμως η ψυχανάλυση λειτουργεί και εξαπλώνεται παντού σύμφωνα με τις δικές της παραμέτρους χωρίς να υφίσταται σημαντικές αλλαγές τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και στην αναλυτική πράξη.
Ίσως είναι ακόμα νωρίς ή ίσως η λειτουργία της είναι μάλλον η δημιουργία «ετερότητας» στα διάφορα πλαίσια στα οποία εισάγεται, όχι για να τα χειραγωγήσει σύμφωνα με τον δυτικό πολιτισμό του εικοστού αιώνα από τον οποίο προέρχεται, αλλά για τα «γονιμοποιήσει» με νέες σκέψεις. Κατά συνέπεια ακόμα και η ψυχανάλυση θα μπορούσε να έχει επηρεαστεί από αλλαγές αν όχι στη θεωρία και την κλινική πράξη , ίσως στην κριτική ικανότητα κατανόησης και ακρόασης των νέων φαινομένων τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε κοινωνικό. Εξ άλλου είναι αυτό που εύχεται κανείς για κάθε μορφή πολιτιστικής «μόλυνσης».
Δ.Μ. Το συνέδριο «Still Life» ασχολείται με τον θάνατο, μια έννοια που δεν αναπαρίσταται στο ασυνείδητο σύστημα. Για αυτό τον λόγο ο Freud τον συνδέει κυρίως σε σχέση με το άγχος ευνουχισμού.
L.P. Πιστεύω ότι υπάρχουν δυνάμεις πιο ανατρεπτικές από εκείνες του άγχους ευνουχισμού. Κυρίως στην σημερινή περίοδο που χαρακτηρίζεται από ανησυχητικές αλλαγές και συνεχείς εκρήξεις βίας, από έναν πόλεμο που ενέχει πραγματικά την πυρηνική απειλή η οποία δεν ήταν πλέον στο προσκήνιο, στον ορίζοντα μας, εδώ και πολλά χρόνια, από μια κλιματική αλλαγή όλο και πιο επικίνδυνη, από μια απρόσμενη αλλά από πολλές πλευρές προβλέψιμη πανδημία που μας ενέπλεξε σε παγκόσμιο επίπεδο, ο θάνατος ήρθε στο προσκήνιο με μεγάλη αυταρχικότητα (αλαζονεία) και μας ανάγκασε να επανεξετάσουμε το γεγονός του θανάτου όχι μόνο σε ατομικό και επομένως ψυχικό επίπεδο αλλά περισσότερο από ποτέ σε φαντασιακό πολιτιστικό και κοινωνικό επίπεδο. Φαίνεται να βρισκόμαστε μπροστά σε μια μάχη άνευ προηγουμένου μεταξύ Εros και Thanatos, ενόρμησης της ζωής και ενόρμησης του θανάτου που δυσκολεύονται στην μείξη και απόμειξη τους, δηλαδή στην συνηθισμένη δυναμική σύμφωνα με την οποία η μια θα έπρεπε να είναι συνάρτηση της λειτουργίας της άλλης. Αντίθετα είναι σε εξέλιξη μια «αποσύνδεση» όπως έλεγε ο Andre Green που δεν επιτρέπει μια ανασύνθεση τους.
Ενώ εκθειάζεται η ευχαρίστηση ως μοναδική μορφή επικοινωνίας και επιβίωσης, αντίθετα η καταστροφικότητα φαίνεται να βρίσκει με δυσκολία ένα ανάχωμα. Ο μηχανισμός ωστόσο που εν μέρει φαίνεται να ενεργοποιείται είναι εκείνος της « άρνησης» ή της «μετάθεσης» χάρις στον οποίο με κάποιο τρόπο δεν είμαστε συνολικά « παρόντες» στα συμβάντα που ακυρώνονται ή αντικαθίστανται από τον αποπροσανατολισμό τους αλλού.
Δ.Μ. Θα μπορούσες να μου μιλήσεις για το συνέδριο. Το βρήκα πολύ ενδιαφέρον ειδικά για το πως η ψυχανάλυση καταφέρνει να γίνει ένα εργαλείο όχι μόνο για να κατανοήσουμε την κλινική η την ψυχοπαθολογία αλλά και για να μας προχωρήσει παρακάτω όπως το «βρισκόμαστε μαζί» ,για παράδειγμα σε καταστάσεις όπου η κατανόηση δεν αρκεί, σε καταστάσεις όπως η κλιματική αλλαγή, η μετανάστευση, η Covid κλπ Η μεταφορά της νήσου Δήλου η οποία ειπώθηκε στο συνέδριο ως ένας «επίκαιρος τόπος» όπου όλοι είμαστε ξένοι, πιστεύω ότι σε αυτό αναφέρεται.
L.P. Το συνέδριο προσπάθησε να ενσωματώσει περισσότερες φωνές τόσο από τον ψυχαναλυτικό κόσμο όσο και έξω από αυτόν. Αυτή η πολυφωνία έδωσε την δυνατότητα να δοκιμάσουμε μια ομαδική σκέψη για τους ομιλητές και τους συμμετέχοντες. Ίσως αυτή είναι μια φάση αναγκαία για την ανάκτηση εκείνου του «βρισκόμαστε μαζί» για το οποίο μιλάει σε σχέση με διάφορα γεγονότα που αντιμετωπίζουμε σε σχέση με τα οποία είμαστε όλοι ξένοι γιατί δεν έχουμε την εμπειρία τους και γιατί όλοι αναζητούμε έναν χώρο του ανήκειν ο οποίος μπορεί να συγκεντρώσει τις διαφορετικότητες μας χωρίς να μας χωρίζει ανεπανόρθωτα. Το να έχεις στο συνέδριο ένα ακριβές αντικείμενο κοινής έρευνας όπως ο θάνατος, επέτρεψε να τοποθετηθεί κανείς από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Θα δώσω μόνο μερικά παραδείγματα: ο Sudhir Kakar, Ινδός ψυχαναλυτής και συγγραφέας, στην ομιλία του ανέλυσε την ινδική οπτική που θεωρεί τον θάνατο μόνο μια μετάβαση και όχι ένα τέλος ή εκείνη της Gohar Homayounpour που θεωρεί τις εξεγερμένες γυναίκες στο Ιράν νέες ηρωίδες που επιστρέφουν χωρίς να το ξέρουν στον παλιό περσικό συμβολισμό, ανατρέποντας την βία του Θανάτου που επιβάλλεται από την Ιρανική θρησκευτική δικτατορία, στον έρωτα μιας νέας συνειδητοποίησης.
Υπήρξαν πολλές διαφορετικές παρεμβάσεις και ήταν όλες εξαιρετικά συγκινητικές και δύσκολο να τις συνοψίσεις με λίγες λέξεις. Θα συγκεντρωθούν σε ένα βιβλίο που θα εκδοθεί προσεχώς.
Δ.Μ. Η Silvia Vegetti Finzi* μίλησε μετά το συνέδριο για αλλαγή του παραδείγματος: από «την δυστυχία του πολιτισμού» στο «τέλος του πολιτισμού».
L.P. Σκέφτομαι ότι βρισκόμαστε σε μια στιγμή στην οποία τα συνήθη εργαλεία της ψυχανάλυσης πράγματι αλλάζουν γιατί εμφανίζονται από μόνα τους ανεπαρκή να περιγράψουν την σύνθετη πραγματικότητα στην οποία βρισκόμαστε. Αλλά όχι μόνο τα ψυχαναλυτικά εργαλεία, οποιαδήποτε επιστήμη (disciplina), οποιαδήποτε μορφή σκέψης δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μεμονωμένα τους προβληματισμούς που τίθενται από την τωρινή κουλτούρα και κοινωνία. Εάν στο παρελθόν μπορούσαμε να θέσουμε το πρόβλημα με όρους διαλεκτικής των ενορμητικών δυνάμεων και δυνατότητας ελέγχου και αλλαγής αυτών από το Kulturarbeit ή εργασία της κουλτούρας, τώρα βρισκόμαστε σε μια κατάσταση όπου ο κίνδυνος ακόμη και της δυνατότητας επιβίωσης της ανθρωπότητας στην Γη, μεταφέρει το πρόβλημα σε ένα επίπεδο ριζοσπαστικότητας που δεν έχουμε βιώσει ποτέ. Αναρωτιέται πράγματι κανείς ποια «μορφή ανθρωπότητας» θέλουμε να δημιουργήσουμε. Αυτό φυσικά σημαίνει ότι είμαστε μέχρι τώρα αρχιτέκτονες του πεπρωμένου μας και ότι ίσως μπορούμε ακόμη να του δώσουμε ακόμα μια κατεύθυνση. Ο πολιτισμός όπως τον κατανοήσαμε μέχρι τώρα δεν τελείωσε αλλά μπορούμε σε μια στιγμή να τον χάσουμε και « να πέσουμε έξω από τον κόσμο» , αν και δεν είναι απολύτως εφικτό όπως έγραφε ο Freud στον Roman Rolland ,γιατί είμαστε ένα ουσιαστικό μέρος του. Είναι όμως δυνατόν να εκτοξευθείς έξω από την ανθρωπότητα μας και να εγκαινιάσεις μια διαδικασία απ-ανθρωποποίησης που μπορεί να μας οδηγήσει στο να μην αναγνωρίζουμε πλέον τον εαυτό μας στο να «είμαστε άνθρωποι».
Για αυτό πιστεύω ότι είναι αναγκαίο να μην αγνοούμε τους προβληματισμούς που παρουσιάζουν τα τωρινά γεγονότα και να μην τα αναγάγουμε στα ήδη γνωστά. Το να διατηρούμε επαφή με την ασυνείδητη διάσταση μπορεί ακόμη να μας επιτρέψει να πάρουμε πίσω όλο εκείνο που είμαστε στην πολυπλοκότητα μας και να αποφύγουμε την συνθήκη όπου το ασυνείδητο αναδύεται μόνο στην «διατάραξη» και στην «αποδιοργάνωση» του αλλά που μπορεί αντίθετα να εκφράζει και την λειτουργία του ως κινητήρας της δημιουργικότητας μας.
* Silvia Vegetti Finzi, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ, Επιστημονική επιμέλεια: Δημήτρης Μαλιδέλης, Εκδόσεις ΝΟΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ, Αθήνα, 2006
Intervista a Lorena PRETA (SPI & IPA) di Dimitris MALIDELIS ( ΕΨΕ & IPA)
D.M. Cara Lorena prima di tutto ti ringrazio per l’invito e nello stesso tempo per aver trovato un po’ di tempo per discutere «ai confini» del convegno Still life. Ai confini tra il vivere e il morire. Prima di parlare del convegno sarebbe interessante se illustrassi in cosa consiste il gruppo di ricerca SPI- IPA Geografie della psicoanalisi. C’è stato tanto lavoro per mettere in piedi questo gruppo.
L.P. Dimitri, Io ti ringrazio per aver partecipato al Convegno e averlo seguito attentamente
Il gruppo Geografie della psicoanalisi nasce da un numero di Psiche (1/2008) la Rivista di Cultura della SPI che ho diretto dal 2001 al 2009. Per la prima volta in quel volume si sollevava la questione del rapporto della psicoanalisi con le altre culture del mondo e dell’impatto che questo avrebbe avuto sulla teoria psicoanalitica stessa. Cosa rimane delle concettualizzazioni freudiane quando si confrontano con mentalità e organizzazioni sociali così diverse da quella in cui la psicoanalisi è nata? Dicevo nel mio editoriale:
“Nel mondo globalizzato che ci appartiene non si tratta più certamente di esportare né scienza né tecnica, ma semmai di interrogarci di nuovo e sempre più a fondo sulla eventuale universalità degli assunti che usiamo per pensare e organizzare la nostra realtà, oppure sulla loro traducibilità.
E si tratta anche di porsi in una posizione di captazione dei mutamenti e delle ibridazioni che contatti tra culture e mentalità diverse generano (…) Eppure viene spontaneo domandarsi se queste importazioni o trapianti di culture tra loro diverse possano sfuggire a un’impronta colonialista. D’altronde la dominazione coloniale, pure essendo un fatto collocabile storicamente, continua a marcare tuttora le vicende di molte culture e società”.
Su questi e altri temi non solo teorici riguardanti la teoria psicoanalitica ma anche il sociale, il gruppo si è andato nel tempo estendendo a psicoanalisti della Società Psicoanalitica Italiana e ad alcuni membri dell’IPA di diversa provenienza, Inghilterra, Australia, India, Argentina e anche all’Iran e al Marocco.
Ci sono poi degli studiosi provenienti da altre discipline che partecipano con il gruppo a convegni e incontri dialogando dal loro punto di vista su temi di interesse comune, come la trasmissione delle culture nei diversi contesti o i fenomeni migratori.
Abbiamo fatto molti convegni con questo carattere internazionale, il primo a Pavia nel 2012, poi a Teheran nel 2014, a Vienna al Freud Institute nel 2016, a Firenze nel 2017, a New Delhi nel 2018, a Roma due volte uno nel 2015 e quello recente Still Life nel 2022.
Ne sono nati alcuni libri in italiano e in inglese che raccolgono gli interventi: Geographies of Psychoanalysis. Encounters between cultures in Teheran (Mimesis International 2015), Cartographies of Unconscious/ A new Atlas for psychoanalysis ( Mimesis 2016.) (Cartografie dell’inconscio/ Un nuovo Atlante per la psicoanalisi. (Mimesis 2016), Dislocated Subject (Mimesis International 2018) (Dislocazioni. Nuove forme del disagio psichico e sociale Mimesis 2018)
D.M. Molte nuove culture entrano in contatto con la psicoanalisi e per diversi anni la psicoanalisi è stata una attività che si riferiva alla cultura occidentale.
L.P. Anche ora diciamo che il paradigma dominante è quello della psicoanalisi nata non solo in occidente come sappiamo, ma anche in un periodo di cambiamento e di crisi. Eppure è possibile vedere come sia ancora operante la sua diffusione nel resto del mondo e semmai si può notare come la domanda di analisi corrisponda in ogni paese ad esigenze diverse. Per esempio nel mondo occidentale dove assistiamo ad un senso di frammentazione del soggetto, alla psicoanalisi è richiesta un’operazione di integrazione e di contenimento e anche di collegamento al gruppo sociale di cui si è perso il riferimento, basti pensare ai cambiamenti delle famiglie; nel mondo dell’Est al contrario alla psicoanalisi è richiesto l’aiuto a trovare delle forme di liberazione dal controllo famigliare e sociale in una dimensione di crescita del soggetto e di autonomia.
Per il momento mi sembra comunque che la psicoanalisi funzioni e si diffonda dappertutto secondo i suoi propri parametri senza subire di rimando dei grandi cambiamenti sia sul piano teorico che della pratica analitica.
Forse è ancora presto o forse la sua funzione è piuttosto quella di creare delle “alterità” nei contesti diversi in cui si introduce non per manipolarli secondo la cultura occidentale e novecentesca da cui proviene, ma per “fecondarli” con pensieri nuovi. Di conseguenza anche la psicoanalisi potrebbe avere di rimando dei cambiamenti se non nella teoresi e nella pratica clinica forse nella capacità critica di comprensione e di ascolto dei nuovi fenomeni sia a livello individuale che sociale. D’altronde è quello che ci si augura per ogni tipo di “contaminazione” culturale.
D.M. Il congresso Still Life si occupa di morte, un concetto che non viene rappresentato nel sistema inconscio. Per questo Freud lo riferisce all’angoscia di castrazione.
L.P. Credo che ci siano delle forze più dirompenti di quelle dell’angoscia di castrazione. Soprattutto nel periodo attuale caratterizzato da cambiamenti perturbanti e scoppi di violenza continui, da una guerra che contiene addirittura la minaccia nucleare che non era più nel nostro orizzonte da molti anni, da un cambiamento climatico sempre più rischioso, da un’inaspettata ma per certi aspetti prevedibile pandemia che ci ha coinvolti a livello planetario, la morte è venuta con grande prepotenza alla ribalta e ci ha costretti a riconsiderare non solo l’evento morte a livello individuale e quindi psichico ma più che mai a livello dell’immaginario culturale e sociale. Sembra di trovarsi di fronte ad una lotta senza eguali tra Eros e Thanatos, pulsione di vita e pulsione di morte, che stentano a ricomporsi nella dinamica usuale per cui l’una dovrebbe essere funzione dell’altra. E’ in atto invece uno “slegamento” come diceva André Green che non permette una loro ricomposizione.
Mentre viene esaltato il piacere come unica forma di comunicazione e sopravvivenza, la distruttività sembra trovare con difficoltà un argine. Il meccanismo peraltro che in parte sembra essere messo in atto è quello della “negazione” o dello “spostamento” per cui in qualche modo non si è del tutto “presenti” agli eventi che vengono annullati o sostituiti dalla dislocazione in un altrove.
D.M. Mi potresti parlare del convegno. L’ ho trovato molto interessante specialmente per come la psicoanalisi riesce a diventare uno strumento non solo per capire la clinica o la psicopatologia ma anche per andare oltre come il «trovarsi insieme» per esempio in situazioni dove il capire non basta, in situazioni come il cambiamento climatico, l’immigrazione, il covid etc. La metafora di Delos dove si è tutti stranieri credo che si riferisca a questo.
L.P. Il convegno ha cercato di mettere insieme più voci sia del mondo psicoanalitico che esterno. Questa polifonia ha dato modo di sperimentare un pensiero di gruppo per i relatori e per i partecipanti. Forse questa è una tappa necessaria per recuperare quel “trovarsi insieme” di cui parli rispetto ai vari eventi da affrontare rispetto ai quali siamo tutti degli stranieri perché non ne abbiamo esperienza e perché siamo tutti alla ricerca di un luogo di appartenenza che possa raccogliere le nostre diversità senza separarci irrimediabilmente. Avere avuto nel convegno un oggetto preciso di indagine comune come la morte, ha permesso di collocarsi da diversi punti di vista. Faccio solo qualche esempio: la relazione di Sudhir Kakar, lo psicoanalista e scrittore indiano ha analizzato la visione induista che considera la morte solo un passaggio e non una fine; o quella di Gohar Homayounpour che considera le donne in rivolta in Iran delle nuove eroine che si rifanno senza saperlo alla vecchia simbologia persiana, ma ribaltano la violenza di Thanatos imposta dalla dittatura religiosa iraniana nell’Eros di una nuova consapevolezza.
Molti sono stati gli interventi diversi e tutti estremamente pregnanti e difficili da riassumere in poche parole. Saranno raccolti in un libro di prossima pubblicazione.
D.M. Silvia Vegetti Finzi ha parlato dopo il convegno del cambio di paradigma: dal «disagio della civiltà» alla «fine della civiltà».
L.P. Penso che ci troviamo in un momento in cui i consueti strumenti della psicoanalisi in effetti stanno cambiando in quanto risultano da soli insufficienti a descrivere la realtà complessa in cui ci troviamo. Ma non solo quelli psicoanalitici, qualunque disciplina, qualsiasi forma di pensiero non può affrontare isolatamente le problematiche poste dalla cultura e dalla società attuali. Se prima potevamo porre il problema in termini di dialettica delle forze istintuali e di possibilità di controllo e di trasformazione di queste da parte del Kulturarbeit, il lavoro della cultura, ora ci troviamo in una situazione dove il rischio addirittura della possibilità di sopravvivenza del genere umano sulla Terra, sta portando il problema su un piano di radicalità che non abbiamo mai sperimentato. Ci si chiede addirittura quale “forma di umanità” vogliamo costruire. Questo naturalmente significa che siamo tuttora artefici del nostro destino e che possiamo essere in grado di dargli ancora una direzione. La civiltà come l’abbiamo intesa finora non è finita ma possiamo in un attimo perderla e “cadere fuori dal mondo” anche se non è possibile del tutto come Freud scriveva a Roman Rolland in quanto ne siamo parte sostanziale. E’possibile però essere catapultati fuori dalla nostra umanità e instaurare un processo di de-umanizzazione che può portarci a non riconoscerci più nel nostro “essere umani”.
Per questo credo sia necessario non ignorare le problematiche che gli eventi attuali presentano e non farne un‘operazione di riduzione al già conosciuto. Restare in contatto con la dimensione inconscia può ancora permettere di portarsi dietro tutto quello che siamo nella nostra complessità ed evitare che l’inconscio emerga solo nelle sua dirompenza ma possa invece esprimere anche la sua funzione di motore della nostra creatività.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΤΖΑΒΑΡΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΤΗΣ ΕΨΕ
Την τελευταία εβδομάδα τα σύννεφα του πολέμου πύκνωσαν επικίνδυνα πάνω από την υφήλιο. Η εισβολή του ρωσικού στρατού στην Ουκρανία και οι απειλές του Ρώσου προέδρου Πούτιν σχετικά με την ενδεχόμενη χρήση πυρηνικών όπλων ξύπνησαν σε όλους τον τρόμο του πυρηνικού ολοκαυτώματος. Μπροστά σε αυτό τον κίνδυνο για την παγκόσμια ειρήνη κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να μείνει ασυγκίνητος. Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία καταδίκασε με σαφή τρόπο την εισβολή και εξέφρασε τη συμπαράστασή της στους Ουκρανούς ψυχαναλυτές αλλά και στους Ρώσους συναδέλφους που δήλωσαν την αντίθεσή τους στον πόλεμο.
Τα μέλη της Επιτροπής Ιστοσελίδας και Ηλεκτρονικών Μέσων της ΕΨΕ (ΕΙ) ζήτησαν από τον κο Νίκο Τζαβάρα (ΝΤ), διδάσκοντα αναλυτή της ΕΨΕ, να απαντήσει σε ορισμένα ερωτήματα σχετικά με τα τραγικά γεγονότα που διαδραματίζονται στην Ουκρανία. H συνέντευξη πραγματοποιήθηκε μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας.
ΕΙ: Αγαπητέ κε Τζαβάρα , καταρχάς σας ευχαριστούμε για την αποδοχή της πρόσκλησής μας να απαντήσετε στα ερωτήματά μας.
1)Tις τελευταίες ημέρες ζούμε τα δραματικά γεγονότα εξαιτίας της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία και την καταφανούς καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του διεθνούς δικαίου. Η SPI (Ιταλική Ψυχαναλυτική) Εταιρεία δεν δίστασε να καταδικάσει τον Πούτιν ως τον υπεύθυνο όλης αυτής της καταστροφικής κατάστασης. Ποιος νομίζετε ότι είναι ο ρόλος του ψυχαναλυτή απέναντι σε τέτοιου είδους ενέργειες που απειλούν το έργο του Πολιτισμού;
2)Ο εφησυχασμός απέναντι στην κλιμακούμενη χρήση βίας από ένα σύγχρονο αυταρχικό καθεστώς , φέρνει στο νου, εκ των υστέρων, την Πολιτική Κατευνασμού του Τσάμπερλεν απέναντι στον Χίτλερ και τη ληθαργική γοητεία που άσκησαν για πολλές δεκαετίες τα αυταρχικά καθεστώτα του λεγόμενου Υπαρκτού Σοσιαλισμού. Η μνήμη, για μια ακόμη φορά, αποδείχτηκε αδύναμη απέναντι στη διαστρεβλωτική δράση των πρώιμων μηχανισμών άμυνας οι οποίοι συχνά μας κάνουν να ξεχνάμε το τραυματικό παρελθόν και να διαψεύδουμε το ενδεχόμενο επανάληψης του στο παρόν. Ο Freud ήδη στο βιβλίο του «Δυσφορία στον Πολιτισμό» υπογραμμίζει τα αρνητικά αποτελέσματα και την επικείμενη καταστροφικότητα των ολοκληρωτικών καθεστώτων, χαρακτηρίζοντας τα ως «μια έωλη αυταπάτη», ενώ τονίζει : «Προφανώς δεν είναι εύκολο για τους ανθρώπους να παραιτηθούν από την ικανοποίηση της στάσης τους για επιθετικότητα, δεν αισθάνονται καλά με κάτι τέτοιο». Ποια είναι η τοποθέτησή σας απέναντι στις σκέψεις αυτές;
NT: Αγαπητοί συνάδελφοι,
σας ευχαριστώ για τη δυνατότητα που μου προσφέρετε να απαντήσω σε ερωτήματα και σχόλια σας σχετιζόμενα με την εμπόλεμη κατάσταση στην Ουκρανία. Πρόκειται για μία βίαιη, μη αναμενόμενη ανατροπή της Ευρωπαϊκής ειρήνης όπως διαμορφώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες ως αποτέλεσμα κοινών διακρατικών προσπαθειών που στηρίχτηκαν στη διασφάλιση ενός συνεχιζόμενου συλλογικού δημοκρατικού διαλόγου με γνώμονα την υπέρβαση συγκρούσεων και την απόκρουση μιας διευθέτησής τους μέσω μιας πολεμικής σύρραξης. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Ευρώπη αποτελεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τον πιο πολύτιμό στον πλανήτη μας θύλακα των ισχυρότερων δημοκρατικών παραδόσεων και πολιτισμικών (χρησιμοποιώ εδώ τον όρο ΄πολιτισμό’ με το εύρος που σημειώνεται στο έργο του Freud) επιτευγμάτων με τα οποία αμύνεται η αναπτυγμένη ανθρώπινη συνείδηση κατά των καταστροφικών και αυτοκαταστροφικών ενορμήσεων.
Αυτές τις ημέρες διατυπώνεται κατ’ επανάληψη από τον Πρόεδρο της Ρωσίας η πρωτάκουστη απειλή πως θα συμπληρώσει ενδεχομένως την εισβολή στην Ουκρανία των στρατευμάτων που διαφεντεύει με τη χρήση του πυρηνικού οπλοστασίου της χώρας του. Ήδη η ωμή, θηριώδης απειλή έχει ολοκληρωθεί με την επιφυλακή των αντίστοιχων στρατιωτικών μηχανισμών. Για πρώτη φορά στη μεταπολεμική υφήλιο εκφράζεται η ενόρμηση του θανάτου με την εγκληματική διαστροφική έπαρση ενός ηγεμόνα που δεν αποκλείει τον καθολικό αφανισμό της ανθρωπότητας, αν δεν γίνει δεκτή η απαίτησή του για απόλυτη υποταγή των αντιπάλων που έχει ή και επινοεί. Με την έκταση του ολέθρου που προδιαγράφει ο Πρόεδρος Πούτιν προεξοφλεί την εξαπόλυση ενός αναπόδραστου υπαρξιακού φόβου σε όλους εκείνους που θέλουν να επιβιώσουν, που αγαπούν να μοιράζονται τη ζωή με τους άλλους. Προφανώς δε συνεκφράζεται η παράλληλη θανατοφιλική αυτοκαταστροφική ενόρμηση γιατί η πυρηνική εξόντωση των αντιφρονούντων θα συμπεριλάβει και εκείνους που θα έχουν προβεί στην έναρξη της. Η μοναδικότητα αυτού του ενδεχόμενου ολοσχερούς αφανισμού ή ενός τεράστιου μέρους της ανθρωπότητας έγκειται στον εκβιασμό της εξαγοράς της επιβίωσης με την παράδοση ή την υποδούλωση των αντιπάλων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Ορθός Λόγος, η προστασία της κοινωνίας, επιτάσσει την αποδοχή των όρων της υποχώρησης αφού οι γνωστές μορφές άμυνας χάνουν την οποιαδήποτε αποτελεσματικότητα τους. Η αντιμετώπιση των πυρηνικών εκρήξεων που θα προέλθουν από τους επιτιθέμενους θα οδηγήσει σε μία ανάλογη αμυντική απάντηση, δηλαδή στην πλήρη ακύρωση της προοπτικής μιας νίκης, στην απόλυτη ματαίωση της κάθε ελπίδας ειρήνευσης. Το οποιοδήποτε καταφύγιο λιβιδινικών ενορμήσεων καταστρατηγείται πλέον από την παντοδυναμία του Θανάτου.
Ο Freud, τόσο στην πρώτη του εργασία για τον πόλεμο με τον χαρακτηριστικό τίτλο ‘Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον Πόλεμο και τον Θάνατο’ που γράφεται στις αρχές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όσο και στην δεύτερη του 1933 με τη μορφή επιστολής προς τον Άινστάιν, ‘Προς τι ο Πόλεμος’, αναδεικνύει την εύθραυστη ισορροπία, την αμφιθυμική ανθρώπινη ιδιοσυστασία, ανάμεσα στις ερωτικές, λιβιδινικές δυνάμεις και των επιθετικών ενορμήσεων των οποίων οι περιορισμοί χάρη στην πολιτισμική εξέλιξη (Kulturentwicklung) αποσκοπούν στη συνύπαρξη των ατόμων. Ωστόσο σημειώνει μεταξύ άλλων τρία σημεία τα οποία θέλω να υπογραμμίσω για την κατανόηση του πολέμου. Τη συνδρομή της ιδιαίτερης αυταρχικής προσωπικότητας η οποία επιτυγχάνει να αγνοήσει όλους τους ισχύοντες πολιτισμικούς περιορισμούς αντικαθιστώντας την ισχύ του Δικαίου με την κατίσχυση της Βίας, οπότε τα μέλη της κοινής πολιτισμικής συνύπαρξης υποβάλλονται σε μεταθέσεις των ενορμητικών τους εκφάνσεων που συγκλίνουν στην υπακοή και υποταγή. Είναι σε μία τρίτη αριστουργηματική μελέτη του Φρόυντ για τη ‘Ψυχολογία των Μαζών και την Ανάλυση του Εγώ ‘ (1921) όπου ο ηγεμών, ο Führer, του οποίου η παρουσίαση ανταποκρίνεται προφανώς σε πολυσχιδείς πολιτικές φυσιογνωμίες της εποχής του (Μουσουλίνι, Χίτλερ) εγκαθίσταται ως απαραβίαστη μορφή ταύτισης από τους ίδιους τους οπαδούς του. Τα άτομα που αποτελούν τη μάζα είναι πολλοστημόρια μιας ενότητας τα οποία αναζητούν την επιβολή ενός ηγέτη, προδιαμορφώνουν την επιδιωκόμενη σχέση υποτέλειας έχοντας τα ίδια απωλέσει την διαφοροποιημένη δομή του Εγώ τους - ενώ θα θελήσουν να υποκινούνται υποβαλλόμενα από τη συνθηματολογία φληναφημάτων που εκφέρει επαναληπτικά ο αρχηγός τους. Μετά την απαλοιφή των διακριτικών γνωρισμάτων των ωριμότερων πλευρών του Εαυτού τα επικεντρωμένα άτομα στον Ηγέτη περιέρχονται στο καθεστώς της αρχαϊκής ορδής απαλλαγμένα από τη συντήρηση δικών τους απόψεων – οι οποίες καθίστανται σε περιόδους κοινωνικής κρίσης προβληματικές, αναποτελεσματικές συνυφαίνοντας τη δυσφορία εντός του πολιτισμού που έχει προκύψει από πολύχρονες εξελικτικές διαδικασίες περιορισμών και αντιδραστικών μορφωμάτων των ενορμήσεων. Αυτό που προέχει είναι να γίνει αντιληπτή η παλινδρόμηση των υποκειμένων σε αρχαϊκές συνθήκες ως επακόλουθο της αλληλεπίδρασης δικών τους αποεπενδύσεων από ανεπαρκή αντικείμενα για την ικανοποίηση των αναγκών τους και εξιδανίκευσης προσφερόμενων αντικειμένων ως υποκατάστατα παντοδύναμων γονεϊκών προτύπων. Υπ’ αυτή την έννοια οι πολιτικές ηγεμονικές προσωπικότητες που έχουν εξασφαλίσει εξαιτίας ιστορικής κρίσης την ανεξέλεγκτη ισχύ του ολοκληρωτισμού εδράζονται στη συνειδητή και ασυνείδητη συνοδοιπορία των οπαδών τους. (Σε αντίθεση κατά Freud προς τις αυθεντικές, ισχυρές ηγετικές προσωπικότητές που σκεπτόμενες αυτόνομα δεν πτοούνται και δεν εκφοβίζονται ώστε να μπορούν να αξιώσουν από την ανθρώπινη κοινότητα την υποταγή τους στη Δικτατορία του Ορθού Λόγου!)
Στη διερεύνηση των αιτίων του πολέμου πρωταρχικής σημασίας παραμένει η καταστροφική ενόρμηση η οποία συναρτώμενη με την ενόρμηση του θανάτου κατατείνει στο εσωτερικό κάθε έμβιου οργανισμού στην επαναφορά του στο καθεστώς της μη ζώσας ύλης. Όταν η ενόρμηση θανάτου μετατρέπεται σε καταστροφική ενόρμηση στρέφεται κατά των εξωτερικών αντικειμένων διασφαλίζοντας με την καταστροφή των ξένων τη δική του ζωή – ενώ εντούτοις ένα μέρος παραμένει εγκλωβισμένο στην εσωτερική περιοχή. Ωστόσο η υπερεκχείλιση της καταστροφικότητας είναι σε θέση να εκδηλωθεί με τη μορφή του πολέμου που σύμφωνα με τον Freud η ανάσχεσή του πρέπει να στραφεί στην ενίσχυση των ερωτικών δεσμών στους οποίους στηρίζεται η δομή της ανθρώπινης κοινωνίας. Οι τρόποι που οφείλουν να ανακτηθούν για την επιτυχία της ενδυνάμωσης των συναισθηματικών σχέσεων δεν μπορεί παρά να προκύπτουν από την αντιμετώπιση των συγκεκριμένων συγκρούσεων ανάμεσα στο μίσος και στην αγάπη . Μολονότι ο πόλεμος οφείλει εν τέλει να θεωρείται ότι ανήκει στα φυσικά φαινόμενα, και είναι ως εκ τούτου ‘βιολογικά κατοχυρωμένος’ και ‘ πρακτικώς μη αναπόφευκτος’ ο Freud φαίνεται να αποδέχεται την οργανική μεταβολή του ανθρώπου που επερχόμενη θα τον έκανε περισσότερο ειρηνόφιλο κατά το πρότυπο της οργανικής διασφάλισης του πασιφισμού του ιδίου και του Άισταιν με τον οποίο ανταλλάσσει γραπτώς τις απόψεις τους για τον πόλεμο.
Δανείζομαι έναν τρίτο σχολιασμό από το ‘Προς τι ο Πόλεμος’ που προσδιορίζει και προεξοφλεί την αυξανόμενη καταστροφικότητα των διαρκώς τελειοποιούμενων πολεμικών μέσων ώστε στο μέλλον να καταστεί δυνατός ο ολοκληρωτικός αφανισμός του ενός ή και των δύο αντιπάλων αποκλείοντας τις ηρωικές ιδεατές πράξεις του παρελθόντος. Έτσι η πολιτισμική πρόοδος (Kulturprozeß) - θα συνεχίζαμε - τροφοδοτεί παράλληλα προς τις μεγάλες κοινωνικές, οικονομικές και επιστημονικές επιτεύξεις τις ανακαλύψεις νεών μηχανισμών αφανισμού που εξυπηρετούν την αποτελεσματικότητα της θανατηφόρας επίδοσης του πολέμου. Θα μπορούσαμε εύκολα να ισχυριστούμε πως η ΄σατανικότερη΄και επιτυχέστερη διαστροφή της πολιτισμικής εξέλιξης ελλοχεύει ως ενόρμηση καταστροφής στην εκτινασσόμενη σύγχρονη τεχνολογία και κατ’ επέκταση στα διαρκώς ανανεώμενα ποικίλα όπλα με κορυφαίες κατασκευές τα πυρηνικά. Μία από τις αναπόφευκτες τραγικές αντινομίες της αμφίρροπης, αμφιθυμικής υπόστασης του σημερινού πολιτισμού με την οποία απεικονίζεται η σύγκρουση των λιβιδινικών ροπών με τους πόθους καταστροφής.
Επιστρέφοντας στον Πρόεδρο Πούτιν διαπιστώνομαι τη διττή ροπή της καταστροφικότητάς του γιατί δεν κατευθύνεται μόνον κατά των αντιπάλων του – οι οποίοι περιλαμβάνουν ένα πλήθος εθνών -, αλλά και κατά του ιδίου και των αντικειμένων που τον περιβάλλουν. Η απειλή μιας πυρηνικής, αναίτιας έκτασης, καθολικής καταστροφής η οποία εκφράστηκε αιφνίδια εναντίον αδύναμων αντιπάλων, δεν έχει μόνον τη διάσταση του σαδιστικού μίσους, αλλά και του έσχατου μαζοχισμού που επενδύει τον Θάνατο. Η σχέση της μη επιδεχόμενης αμφισβήτησης παντοδύναμης πολιτικής προσωπικότητας εμφανίζεται συχνά στην ιστορική πραγματικότητα με όμοια επαναλαμβανόμενη αποστροφή της ζωής και απόκρουση κάθε ουσιαστικού ειρηνόφιλου συμβιβασμού. Ο θάνατος των οπαδών, φίλων ή υπηκόων τού είναι αποδεκτός ως ένα εργαλείο μεγαλεπήβολων στόχων, όπως άλλωστε ως έσχατο τέλος και του δικού του βίου μπροστά στην ενδεχόμενη ήττα με την οποία δεν συμβιβάζεται. Η αγάπη του εαυτού που υποκαθιστά κάθε άλλη γνήσια αντικειμενότροπη σχέση εκτυλίσσεται στην απομόνωσή του που εκτρέφει τόσο φαντασιώσεις μεγαλείου όσο και παρανοειδείς υποψίες για τους άλλους.
Με την αναφορά σας στα γεγονότα του Μονάχου πριν από την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ανταποκρίνεστε στις δικές μου επιφυλάξεις απέναντι στις εκτιμήσεις των ρόλων μιας αντιδημοκρατικής φυσιογνωμίας δίχως να λαμβάνονται εγκαίρως υπόψη επανερχόμενα, μόνιμα γνωρίσματα της συμπεριφοράς της. Ο Τσάμπερλεν ήθελε να διασώσει την ειρήνη αποφεύγοντας τις χιλιάδες νεκρών ενός νέου πολέμου, όταν ο τελευταίος είχε λάβει χώρα πριν από λίγα χρόνια. Δεν είναι μη κατανοήσιμη η στάση του, μολονότι υπήρξε ελλιπής και εσφαλμένη η εκ μέρους του ερμηνεία του Εθνικοσοσιαλισμού και των ιδεολογικών προθέσεων του Χίτλερ. Τα αίτια που οδηγούν σε πολέμους παραμένουν πολλές φορές αδιευκρίνιστα, μη εποπτεύσιμα και ως τώρα υπήρξαν εκτεθιμένα επίσης σε ιδεολογικές συγκρούσεις. Εντούτοις ο ελεύθερος δημοκρατικός διάλογος αποτελεί μία ελάχιστη εγγύηση για την έγκαιρη ορθή κατανόησή τους.
Σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται πάντως σε αναλυτές να ισχυρίζονται με βεβαιότητα ή και έπαρση, ότι γνωρίζουν να επιλύουν τέτοιας φύσεως προβλήματα αποτελεσματικότερα από άλλα άτομα που συγκροτούν τον δημόσιο διάλογο. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει στη σκέψη μας είναι η αντιστροφή της κριτικής των ιδεολογιών την οποία μπορεί να ασκήσει η ψυχανάλυση - ώστε εφαρμογές της ίδιας να μεταβληθούν σε μία απολογητική υπέρ μιας θεωρητικής, πολιτικής ή ιστορικής ακόμη κατεύθυνσης.
Προσέξτε την εξαίρετη προσφορά του Φρόυντ μέσω των δημοσιεύσεων του για τον πόλεμο: τη μεθοδολογία της επιστήμης του, της επιστήμης του ασυνειδήτου, που του επιτρέπει να διαπιστώνει εκείνες ακριβώς τις ελλείψεις των άλλων επιστημονικών ή θεωρητικών εκδοχών και ακόμη πολιτικών διεκδικήσεων. Αυτή τη μεταψυχολογική θεώρηση με τις χαρακτηριστικές της διαρκείς αυτοκριτικές αμφισβητήσεις τη διασφαλίζει με το να αποφεύγει την άμεση εμπλοκή του σε τρέχοντα πολιτικά θέματα. Εμμένει όμως με την αμείλικτη, ανυποχώρητη διαύγεια που διακρίνει τη σκέψη του στην αποκάλυψη όσων δεν είχαν καν διατυπωθεί από άλλους διανοητές για τον πόλεμο. Ο διαφωτισμός που διαπερνά την κριτική του τον μετατρέπει σ’ εχθρό του εκφασισμού της κοινωνίας. Είναι ο βασικός λόγος για την καταδίωξη που θα υφίσταται η ψυχανάλυση και οι ψυχαναλυτές από τα ανελεύθερα καθεστώτα. Γι’ αυτό απαιτείται και για τους μεταγενέστερους αναλυτές νηφαλιότητα της ουδετερότητας – για να χρησιμοποιήσω έναν τεχνικό όρο – που μας επιτρέπει πράγματι να σκεφτόμαστε συχνά διαφορετικά ή συμπληρωματικά προς άλλες πνευματικές κατευθύνσεις, δίχως αυτό να σημαίνει πως ιδίως σε ακραίες καταστάσεις, όπως για τον πόλεμο που μαίνεται στην Ουκρανία, δεν οφείλομε να εκφράζομε τη γνώμη και την αλληλεγγύη μας.
Στην περίπτωση της Ουκρανίας οι ψυχαναλυτικές εταιρείες έδειξαν μία άμεση αλληλεγγύη προς τους δοκιμαζόμενους συναδέλφους μας. Η ελευθερία της σκέψης τους απαιτεί τη συμπαράστασή μας και τη καταγραφή της καταπίεσης στην οποία εκτίθενται. Υπήρξε δε αυτονόητη η υιοθέτηση της παγκόσμιας διαμαρτυρίας κατά του εκβαρβαρισμού της φανατικής διεκδίκησης του Προέδρου Πούτιν. από την Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία. Μία κατά την κρίση μου απολύτως δικαιολογημένη στάση.
Συνέντευξη του Σαράντη Θανόπουλου , νέου Προέδρου της SPI, στην Ιστοσελίδα της ΕΨΕ
Συνέντευξη του Σαράντη Θανόπουλου(ΣΘ) στον Ανδρέα Γκορίνη (ΑΓ)* και το Δημήτρη Μαλιδέλη (ΔΜ)*
Ο Σαράντης Θανόπουλος είναι ένας παλιός γνώριμος στην ελληνική ψυχαναλυτική κοινότητα. Εδώ και πολλά χρόνια ζει και εργάζεται ως ψυχαναλυτής στην Ιταλία. Ο ίδιος αυτοπροσδιορίζεται ως «μετανάστης», μια ιδιότητα την οποία αποδίδει στον ψυχαναλυτή ανεξάρτητα από τον τόπο της εργασίας του[1]. Με αφορμή την πρόσφατη εκλογή του στην προεδρία της Ιταλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, μιας από τις πιο παλιές και πολυπληθείς , σε αριθμό μελών, ψυχαναλυτικές εταιρείες της Ευρώπης, ήρθαμε σε επαφή μαζί του και του ζητήσαμε να απαντήσει στα ερωτήματά μας. Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας και τηλεφωνικής επικοινωνίας το Μάρτιο του 2021.
ΑΓ-ΔΜ: Κύριε Θανόπουλε θα θέλαμε να σας συγχαρούμε για την εκλογή σας και να σας ευχαριστήσουμε για τη διαθεσιμότητά σας. Θα θέλατε να αναφερθείτε σε κάποια βιογραφικά στοιχεία σας τα οποία θεωρείτε σημαντικά για εσάς και χαρακτήρισαν όλη την επαγγελματική πορεία σας;
ΣΘ: Σας ευχαριστώ. Όταν ήμουν 15 ετών κοιμήθηκα ένα βράδυ ελεύθερος έφηβος και ξύπνησα το επόμενο πρωί σε καθεστώς δικτατορίας. Πρέπει να πω ότι το ανυπόφορο αίσθημα καταπίεσης που με καταδιώκει ακόμα και σήμερα, μετριαζόταν κάπως από το γεγονός ότι στην πολυμελή μας οικογένεια, οι γονείς μου και πέντε παιδιά, όλοι μας απεχθανόμασταν τους δικτάτορες. Ακόμα και η συντηρητική και θρησκευόμενη μητέρα μου που οδήγησε τον πατέρα μου σε προληπτική σύνταξη. Στο δημοψήφισμα των συνταγματαρχών, ζούσαμε τότε στο πανέμορφο νησί του Πόρου όπου ο πατέρας μου ήταν διευθυντής της Αγροτικής Τράπεζας, αυτή η ήπια και συγκαταβατική γυναίκα απαίτησε και επέμεινε να της δώσουν δυο ψηφοδέλτια. Και στο τέλος της τα έδωσαν. Το αίτημα ελευθερίας ζει ανυπότακτο μέσα μου μαζί με της αίσθηση του κινδύνου στην οποία συντελεί η ηλιθιότητα που υπάρχει γύρω μας.
Στα 17 μου χρόνια κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει Θεός και έγινα άθεος. Απόκτησα σεβασμό για όλες τις θρησκείες και απέχθεια για κάθε μορφή φανατισμού που δεν έχει καμία σχέση με το πραγματικό θρησκευτικό συναίσθημα. Η μητέρα μου το πήρε άσχημα, μα σαν αντιπροσωπευτική μεσόγεια μητέρα σε λίγο χρόνο απέκτησε realpolitik. Μου είπε: «αν είσαι καλός άνθρωπος, πάντα παιδί του Θεού θα είσαι». Ένας από τους ψυχαναλυτές μου είχε θρησκευτική πίστη, όπως και οι περισσότεροι από τους ασθενείς μου. Αυτό δεν ήταν ποτέ πρόβλημα γιατί το τι πιστεύουμε ότι θα γίνει μετά τον θάνατο, δεν πρέπει να προσδιορίζει το τι θα κάνουμε με τη ζωή μας. Η ψυχανάλυση έχει κοσμικό χαρακτήρα. Το κοσμικό στοιχείο στηρίζει τη δημοκρατία και την ελευθερία. Το να πιστεύεις ή να μη πιστεύεις στο Θεό, αυτό καθαυτό, συμβιβάζεται με κάθε μορφή δικτατορίας. Προτιμώ σίγουρα την αδιαμεσολάβητη πίστη των ανθρώπων στο Θεό από τη φανατική θρησκευτική πίστη. Το ίδιο πιστεύω για την ιδεολογική χρήση της επιστήμης. Η σχέση μας με την επιστήμη και τη ψυχανάλυση στηρίζεται στην εμπιστοσύνη και όχι στη πίστη. Το επάγγελμα μου είναι απόλυτα κοσμικό και αντίθετο σε κάθε μορφή καταπίεσης της ελευθερίας.
Η συζήτηση έπαιξε μεγάλο ρόλο στην επαγγελματική μου πορεία. Οι συζητήσεις των γονιών μου με τους φίλους τους όταν ήμουν μικρός, τα βράδυ μετά το φαγητό, όταν κοιμόμουν ακούγοντας τους. Οι συζητήσεις με τα αδέλφια μου και τους φίλους μου. Το έχω ξαναπεί, η προσωπική μου διαλεκτική οφείλει πολλά σε δυο παλιούς αδελφικούς φίλους: το Νίκο Γκιώνη, εκδότη στην Αθήνα[2], και το Σταμάτη Σωτηράκη, αρχιτέκτονα στην Ρόδο. Με τον καιρό έμαθα να εκτιμώ ιδιαίτερα το διάλογο με τι φίλες μου. Η γυναικεία πρόσβαση στη συζήτηση αλλάζει συνεχώς προοπτική, δεν αφήνει περιθώρια στη νόρμα και στο δόγμα. Η ψυχανάλυση είναι πολλά πράγματα, αλλά πριν από όλα συζήτηση που προϋποθέτει γυναικεία παρουσία.
ΑΓ-ΔΜ: Πόσο επηρέασε η ελληνική καταγωγή σας τον τρόπο της αναλυτικής εργασίας σας στην Ιταλία? Πιστεύετε ότι μπορεί να υπάρχει ένας «ελληνικός» ή ένας «ιταλικός» τρόπος ψυχαναλυτικής εργασίας, βασισμένος στο «συλλογικό ασυνείδητο» ενός λαού;
ΣΘ: Το ελληνικό στοιχείο στην εργασία μου υπάρχει. Θα το συνοψίσω: είναι στη συνάντηση ανάμεσα στο τραγούδι της Μοσχολιού, «και τα δειλινά μια φωνή μου ψιθυρίζει, μυστικά, δεν θα γυρίσεις πια», και την περίφημη φράση του Περικλή στον Επιτάφιο «Φιλοκαλούμεν τε γαρ μετ´ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας». Δεν πιστεύω ότι υπάρχει ελληνικό ασυνείδητο ή ιταλικό ή αφρικανικό. Πιστεύω ότι το ασυνείδητο είναι ατομικό, προσωπικό ιδίωμα εμπειρίας. Είναι ζωντανό, παρόν στην επιθυμία μας, στα συναισθήματα μας, στη σκέψη μας και στη πράξη μας, αν και δεν μπορούμε να το εκφράσουμε με τις λέξεις και στις ρίζες του αποτελείται από πρωταρχικές σκέψεις που είναι ταυτόχρονα αισθήσεις, κινήσεις, χειρονομίες. Στο ασυνείδητο, το νόημα υπερβάλλει τη σημασιολογική κωδικοποίηση της εμπειρίας.
Ωστόσο το ασυνείδητο δεν είναι κλειστός, αυτιστικός χώρος. Ο άλλος, το άλλο ιδίωμα εμπειρίας με το οποίο είμαστε σε σχέση αμοιβαία μετατρεπτική από την αρχή της ζωής μας, συν-συνιστά την ασυνείδητη πλευρά του εαυτού μας. Από τον πρώτο άλλο, τη μητέρα, τον πατέρα ύστερα, την οικογένεια, τους φίλους, τη κοινότητα, την πατρίδα, έως όλη την ανθρωπότητα. Από εδώ προκύπτει το αίσθημα αδελφότητας. Η συνολική, ιδιωματική συγκρότηση του ασυνείδητου είναι υποκειμενική και πρωτότυπη. Τα περιεχόμενα τα συμμεριζόμαστε με τους άλλους στα διάφορα επίπεδα των σχέσεων που έχουμε μαζί τους. Το ασυνείδητο μέρος της εμπειρίας είναι ανοικτό, σε υγιείς, φυσιολογικές συνθήκες, στη διαφορά, στον άλλο, στο απρόβλεπτο, στη μετατροπή. Το άρωμα του πορτοκαλιού ή του ελληνικού λαδιού, η αντανάκλαση του φεγγαριού στη θάλασσα της Σαντορίνης, ο ήχος των κυμάτων στην παραλία της Λίνδου τα μεσάνυχτα, που έχουν τις ρίζες τους μέσα μου, στο άρωμα του σώματος της μητέρας μου, στο φως του ήλιου που αρχίζει να αγγίζει το παιδικό μου κρεβάτι, στον ήχο το ανέμου στα παντζούρια του δωματίου μου, με ανοίγουν στο νέο ορίζοντα, στο πανόραμα που ποτέ μου δεν είχα δει, σε οσφρήσεις και μουσικές που με κατακτούν. Δεν με κλείνουν σε μια πατριωτική, αμυντική ταυτότητα. Δεν θα μπορούσα να αγαπήσω την Ιταλία αν δεν είχα αγαπήσει τόσο πολύ την Ελλάδα και αν δεν συνέχιζα να την αγαπώ. Αν δεν ήμουν ικανός να αγαπήσω την Ιταλία δεν θα είχα αγαπήσει πραγματικά την Ελλάδα.
ΑΓ-ΔΜ: Οι κοινωνικές εξελίξεις «τρέχουν» πάντοτε με μεγαλύτερη ταχύτητα από τις κοινωνικές επιστήμες. Πιστεύετε ότι η ψυχανάλυση διαθέτει, αυτή τη στιγμή, τη δυνατότητα θεωρητικής επεξεργασίας αυτών των εξελίξεων ή μήπως απαιτείται να αναθεωρήσει ή και να επινοήσει νέα θεωρητικά «εργαλεία»;
ΣΘ:Η ζωή πάει μπροστά, η γνώση την ακολουθεί και όταν μπορεί διορθώνει την πορεία. Όταν η γνώση (ή η ψυχανάλυση) δεν ακολουθεί, μα πηγαίνει εδώ και εκεί ή γίνεται οδηγός της ζωής (ή της εμπειρίας του ασθενούς), κάτι δεν πάει καλά. Αυτό που λέω είναι βεβαίως σχηματικό. Αν θέλαμε να το κάνουμε πιο δυναμικό θα μπορούσαμε να το πούμε μέσω του Ηρακλείτου: «Στο ίδιο ποτάμι μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε, είμαστε και δεν είμαστε». Το ποτάμι είναι η ζωή. Η διαχείριση της είναι γνώση (βλέμμα που ξέρει, σύμφωνα με τον Foucault) και έκπληξη/απρόβλεπτο (βλέμμα παρθένο).
Τα εργαλεία της ψυχανάλυσης ανανεώνονται με βάση αυτήν τη προοπτική. Όταν είναι στάσιμα, το παρθένο βλέμμα είναι καταπιεσμένο.
ΑΓ-ΔΜ: Κατά τη διάρκεια της πανδημίας , η πιο συχνή λέξη που ακούγαμε κατά τη διάρκεια της εργασίας μας, ήταν η λέξη «κούραση». Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε αυτή την «κούραση» με μεταψυχολογικούς όρους;
ΣΘ: Καταθλιπτικό στοιχείο είναι η «κούραση». Δεν το προκαλεί η πανδημία αυτή καθαυτή αλλά η απομόνωση και η έλλειψη ζωντανής επικοινωνίας. Αν θέλουμε να το δούμε μεταψυχολογικά θα πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα στη μελαγχολία και στην κατάθλιψη. Η απώλεια του αντικειμένου, στην οποία είμαστε όλοι εκτεθειμένοι γιατί υποφέρουμε την απουσία αυτών που επιθυμούμε στον ερωτικό, φιλικό, εργασιακό χώρο σχέσεων, δημιουργεί μελαγχολία που μπορεί να εξελιχθεί καταθλιπτικά αν δεν επεξεργαστούμε το πένθος. Στην συγκεκριμένη κατάσταση στην οποία ακόμα ζούμε η επεξεργασία είναι δυνατή αν δεν εσωτερικεύσουμε την απομόνωση, αν διατηρήσουμε ζωντανή μέσα μας τη επιθυμία επιστροφής στη ζωή. Η εσωτερίκευση [της απομόνωσης] αντίθετα, δημιουργεί ψυχική αδράνεια, μια καταθλιπτική σιωπηλή συρρίκνωση της επιθυμίας.
ΑΓ-ΔΜ: Η πανδημία λειτούργησε ως καταλύτης για την ανάδειξη της τηλε-ανάλυσης. Με δεδομένο ότι οι νέες γενιές είναι απολύτως εξοικειωμένες με την τεχνολογία, σκέφτεστε ότι μετά από μερικές δεκαετίες το κλασσικό πλαίσιο αναλυτικής εργασίας μπορεί να δώσει τη θέση σε ένα τηλε-πλαίσιο;
ΣΘ: Ας ελπίσουμε ότι οι νέες γενιές θα είναι σε θέση να διακρίνουν ανάμεσα στην εξοικείωση και στην αλλοτρίωση. Δεν χρειάζεται μεγάλη τεχνολογική ικανότητα για να κάνεις τηλέ-ανάλυση, ο εθισμός στην τεχνολογία είναι κερδοφόρα αγορά που δεν κάνει διακρίσεις.
Υπάρχουν συνάδελφοι που υποστηρίζουν ότι η πανδημία πρέπει να μας οδηγήσει στη ανανέωση της ψυχανάλυσης και εννοούν ως ανανέωση την τηλε-επικοινωνία με τους ασθενείς. Μπερδεύουν τη ζωή με την έκτακτη κατάσταση, ανάγκη. Η ψυχαναλυτική σχέση είναι (ονειρικό) μέρος της ζωής, ζωντανή σχέση. Όσο πιο γρήγορα επιστρέψουμε στη ζωή τόσο καλύτερο θα είναι για όλους μας. Τα ψυχολογικά προβλήματα που η απομόνωση δημιούργησε και δημιουργεί θα τα πληρώσουμε πολύ ακριβά. Και οι ψυχαναλυτές δεν πρέπει να παίζουν με τη φωτιά.
ΑΓ-ΔΜ: Η διχοτόμηση είναι ένας αρχαϊκός μηχανισμός άμυνας που συμβάλλει στη δόμηση του ψυχισμού του βρέφους. Ωστόσο, αν όλα πάνε καλά, υποχωρεί αργότερα, όταν επικρατούν πιο ώριμοι μηχανισμοί άμυνας. Αν σκεφτούμε μια κοινωνία σε αναλογία με την εξέλιξη ενός βρέφους, πώς σκέφτεστε ότι η ελληνική κοινωνία, 200 χρόνια μετά την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους, είναι ιδιαίτερα ευάλωτη σε διχαστικά φαινόμενα;
ΣΘ: Λιγότερο ίσως από άλλες χώρες. Δεν είναι, σε παγκόσμιο επίπεδο, ο διχασμός που μας απειλεί, μα η ψυχική ισοπέδωση, η απώλεια του παιχνιδιού των ιδιαιτεροτήτων που δίνει νόημα στην ζωή. Ο διχασμός των Αμερικανών για παράδειγμα είναι στην πραγματικότητα η σύγκρουση ανάμεσα σε αυτούς που υφίστανται την ισοπέδωση, αφομοιώνονται από αυτή, και αυτούς που της αντιστέκονται. Συνέβη και στην Γερμανία την εποχή του ναζισμού. Τότε κέρδισε η ισοπέδωση.
ΑΓ-ΔΜ: Σε μια πρόσφατη ομιλία του στην Αθήνα, ο Claudio Eizirik έλεγε ότι η αποτελεσματικότητα της αλήθειας και της δημοκρατίας, αμφισβητούνται . Πριν λίγες ημέρες ο Πρόεδρος της Αμερικανικής Ψυχαναλυτικής Ένωσης, Edward Glover, εξέφρασε ανοιχτά την ανησυχία του για τα όσα συνέβησαν στην Ουάσινγκτον. Πιστεύετε ότι οι κοινωνίες είναι έτοιμες για μια συντηρητική στροφή, όπου η ελευθερία της έκφρασης και η ανεκτικότητα θα υποχωρήσουν έναντι μιας κακώς εννοούμενης πολιτικής ορθότητας;
ΣΘ: Υπάρχουν δυο φαινόμενα που απειλούν πολύ σοβαρά την δημοκρατία και την αλήθεια. Ανησυχούν αυτούς που αγαπούν την κριτική σκέψη από πολύ καιρό. Είναι δυο φαινόμενα στενά συνδεδεμένα. Αναφέρομαι στην αυτοματοποίηση της εργασίας και τις τηλε-σχέσεις. Καταστρέφουν τον έρωτα και την εργασία. Και ωθούν σε μια τρομακτική συγκέντρωση του πλούτου και της ανώνυμης, ανεξέλεγκτης εξουσίας. Σοβαρά πιστεύουμε ότι η δημοκρατία και η αλήθεια θα αντέξουν αν συνεχιστεί αυτή η πορεία;
Μετατρέπουμε το υλικό υποστήριγμα, υπηρέτη της ζωής, σε αφέντη της εμπειρίας. Αν δεν αντιδράσουμε, η ελευθερία της έκφρασης και της ανεκτικότητας θα σβήσουν σαν λέξεις γραμμένες στην άμμο. Είναι η στιγμή της αντίστασης όχι της ανησυχίας.
ΑΓ-ΔΜ: Κύριε Θανόπουλε, σας ευχαριστούμε πολύ για αυτή την ενδιαφέρουσα συνέντευξη.
Ο Σαράντης Θανόπουλος γεννήθηκε στο Αγρίνιο, το 1952. Σπούδασε Ιατρική στην Ιταλία, όπου και ειδικεύτηκε στην Ψυχιατρική και στην Ψυχανάλυση. Εργάζεται ιδιωτικά στη Νάπολη. Είναι Πρόεδρος και διδάσκων αναλυτής της Ιταλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας. Έχει γράψει πλήθος βιβλίων και άρθρων με ψυχαναλυτικό περιεχόμενο. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του " Ο Χώρος της Ερμηνείας" (2012), σε μετάφραση Δ. Μαλιδέλη και πρόλογο Σ. Σαββόπουλου, εκδ. ΠΟΛΙΣ.
[1] -Μαλιδέλης Δ. & Θανόπουλος Σ. (2019). Συνομιλία του Σαράντη Θανόπουλου με τον Δημήτρη Μαλιδέλη. Οιδίπους 20: 7-27.
[2] δημιουργός των εκδόσεων Πόλις.
*Ανδρέας Γκορίνης , ψυχίατρος – ψυχαναλυτής , μέλος της ΕΨΕ/ΙΡΑ
*Δημήτρης Μαλιδέλης, κλινικός ψυχολόγος – ψυχαναλυτής, μέλος ΕΨΕ/ΙΡΑ.
ΜΑΡΤΙΟΣ 2021.
Αρχείο Επικαιρότητας
Ψυχαναλυτικές Διαδρομές - Στην μνήμη της Κ. Συνοδινού
Μια παρουσιαση του εργου της Κλαιρης Συνοδινου
Στην μνημη της Κλαιρης Συνοδινου - Ψυχαναλυτικες διαδρομες
Jane McAdam Freud - Object Authority
H κόρη του Lucian Freud, Jane McAdam Freud παρουσιάζει την νέα της έκθεση με τίτλο, Object Authority. Η J. Freud είναι γλύπτρια, έχει ακολουθήσει ψυχαναλυτική εκπαίδευση από την οποία, όπως αναφέρει, εμπνέεται στην τέχνη της.
http://gazelliarthouse.com/forum/jane-mcadam-freud-object-authority-harrow-school-may-2017/
Saving Sigmund
Άρθρο του STAT NEWS στο site της ΙΡΑ αναφέρεται στο ιδιαίτερα επίκαιρο θέμα της προσπάθειας των ψυχαναλυτών να αναδείξουν την αξία της ψυχανάλυσης και της θέσης της στην σύγχρονη εποχή.
Αυτό το θέμα προτείνεται σε ανοικτή συζήτηση και εδώ, στον Διαλογο.
Ο πόνος των παιδιών της Συρίας ..
.. βρίσκεται πέραν της μετατραυματικής διαταραχής. Ψυχίατροι και ψυχολόγοι που εργάζονται με τον προσφυγικό πληθυσμό, αναφέρουν περιπτώσεις παιδιών με τέτοιο βαθμό τραυματισμού που αισθάνονται ότι δεν υπάρχει όνομα να τις περιγράψουν. Εφηύραν τον όρο «σύνδρομο ανθρώπινης απόγνωσης ή καταστροφής» (human devastation syndrome).
http://www.ibtimes.com.au/experts-say-pain-syrian-children-beyond-ptsd-1546040